Монгол орны өргөн уудам тал нутаг олон зууны туршид хүн амьтны амьдралын эх ундарга байж үржил шимээ өгсөөр ирсэн. Гэвч энэ хязгааргүй мэт уудам нутгийн өнгө төрх жилээс жилд хувьсан өөрчлөгдөж, цөлжилт, газрын доройтолд өртсөөр байна. Ийнхүү экосистемийн тэнцвэрт байдал алдагдаж, сөрөг нөлөөнд нь хүн, мал гэлтгүй амьтай бүхэн өртөж байна. Ургамлын ургац, бэлчээрийн шим тэжээлийн чанар буурснаар мал авах ёстой шим тэжээлээ авч чадахгүйд хүрчээ. Харин өөхөн таргатай, шим тэжээлгүй махыг иргэд хүнсэндээ хэрэглэснээр хангалттай уураг авч чадахгүйд хүрч байна. Мөн өөхөн тарга ихээр авсан мах хэрэглэснээр цусны даралт нэмэгдэх, зүрх судасны өвчин үүсэх зэргээр хүний эрүүл мэнд дам болон шууд нөлөөнд өртөж байна.   

Ж.Ундармаа: Бэлчээрийн дутагдлаас үүдэлтэй малын махан тарга 40 гаруй хувиар буурсан 

Бэлчээрийн хэт ашиглалт, газрын доройтлоос улбаалан мал авах ёстой шим тэжээлээ авч чадахаа больж, эрдэс бодисын дутагдалд орж буй. Шим тэжээлийн хомсдолд орсон малын тарга хүч буурч, тэсвэрт чанар нь багасаж байгаа талаар ХААИС-ийн Агроэкологийн сургуулийн газрын Тариалан, хөрс судлалын тэнхимийн багш, Экосистемийн судалгааны төвийн эрхлэгч доктор, профессор Ж.Ундармаа хэллээ. Тэрбээр “ХХААХҮ-ийн яамнаас 2018 онд гаргасан мэдээллээр мал дутуу идэштэй болсон. Өөрөөр хэлбэл, бүтэн идэштэй мал гэдэг авах ёстой шим тэжээлээ 100 хувь авсан байдаг. Гэтэл малын бэлчээр доройтчихсон, мал идэх өвс тэжээл багассан, идэж байгаа ургамлын агууламж муу байна. Мөн идэш тэжээлээ олж идэхийн тулд мал маш их явах хэрэгтэй болдог. Үүнээс болж махан тарга 40 гаруй хувиар буурч, өөхөн тарга нэмэгдэж байгаа нь асуудал болж байна. Сүүлийн 30 гаруй жилийн хугацаанд бог малын гулуузны жингийн хэмжээ 14 хувиар буурсан. Бэлчээрийн даацын хэтрэлт, бэлчээрийн архаг дутагдлаас үүдэлтэйгээр малын ашиг шим, үнэ цэн буурч байна. Энэ нь малчдын амьжиргаанд сөргөөр нөлөөлж байна. Түүнчлэн малын тэсвэрт чанарт нөлөөлдөг. Өөхөн таргатай мал 2-3 хоногийн өл даадаггүй. Маш богино хугацаанд өөхөн тарга нь хайлж, мал хорогдох үндсэн шалтгаан болдог” гэлээ. 

Дөрвөн аймгийн найман суманд нутгийн үүлдрээр малын цөм сүргийг бий болгожээ

Манай улсад малын тоо жил ирэх бүр өсөж байгаа нь малчдад эдийн засгийн өсөлт гэхээс илүү уур амьсгалын өөрчлөлт, тэр дундаа бэлчээрийн доройтол цаашлаад амьд организмын эрүүл мэндийн хувьд ч нэмэлт эрсдэлийг дагуулж байна. Тиймээс ч малчид бэлчээрийн даацад тохирсон цөөн, чанартай малтай болох шаардлага бий. Харин Адапт төслийн хүрээнд Хурга махлуулж, өсвөр насны малыг эдийн засгийн эргэлтэд оруулах загварыг Дорнод аймгийн Баянтүмэн сум, Чойбалсан, Завхан аймгийн Алдархаан, Шилүүстэй, Сүхбаатар аймгийн Түвшинширээ, Халзан, Ховд аймгийн Дарви, Эрдэнэбүрэн сумдад амжилттай хэрэгжүүлсэн байна. Уг дөрвөн аймгийн найман суманд нутгийн үүлдрээр малын цөм сүргийг бий болгожээ. Төслийн хүрээнд хурга борлуулах замаар мал аж ахуйн үндэс болсон бэлчээрээ хамгаалж, малчдын амьжиргааг урт хугацаанд тогтвортой дээшлүүлэх боломжтойг тогтоосон байна. 

Д.Зоригтбаатар: Эх хонийг нэмэлт тэжээлээр тэжээн хургыг 6-7 сар махлуулснаар 40-50 кг хүргэх боломжтой 

Хурга махлуулж, борлуулах загварын технологи ач холбогдлын талаар Бодлого судлалын төвийн МАА-н судлаач, доктор Д.Зоригтбаатараас тодрууллаа.  

-Бэлчээрийн даац хэтэрч, мал давжаарч байгаа энэ үед Хурга махлуулж өсвөр насны малыг эдийн засгийн эргэлтэд оруулах загварын батлуулжээ. Малчдын эдийн засгийг дэмжихээс гадна бэлчээрт ирэх дарамтыг бууруулах ач холбогдолтой гэж дүгнэж болох уу?

-Малчдын өмнө хамгийн их тулгамдаж байгаа, асар их хурдацтай, ачаалалтай ашиглагдаж, доройтож байгаа зүйл нь бэлчээр юм. Бэлчээрийн даац 3-4 дахин хэтэрч, байх ёстой хэмжээнээсээ давчихсан байна. Энэ нь ерөөсөө олон малын хөл, хэт ашиглалтаас үүдэлтэй. Зохицуулах арга нь малын тоо толгойг цөөлөх юм. Өсвөр насны малыг эдийн засгийн эргэлтэд оруулж байж малын тоо толгойг цөөрүүлэх тухай ойлголт яригдана. Нэг арга нь энэ хургыг анх төллөсөн цагаас нь 45 хоногийн хугацаанд эхийг нь нэмэгдэл тэжээлээр тэжээх юм. Нэмэгдэл тэжээлээр тэжээсэн эх мал сүү саалиа сайн өгнө. Улмаар сүү шимээр дамжуулан хургыг махлуулах арга байгаа юм. Бид хүнсэндээ багадаа 4-4.5 жил болсон мах хэрэглэж байна. Харин хургыг 5-6 сарын хугацаанд эрчимтэй өсгөж, 6-7 сар болтол бойжуулан, 40-50 килограмм хүргэж хүнсэнд нийлүүлэх боломжтойг Адапт төслийн судалгааны явцад тодорхойлон гаргасан. Энэ ажлынхаа дүнг бид нэгтгэн боловсруулж, хэм хэмжээний стандарт болгон батлуулсан байгаа. Ер нь сүүлийн үеийн чиг хандлагаас харахад хүмүүс хурдацтай хотжиж байна. Тиймээс заавал нас гүйцсэн, өөх тос ихтэй, холестерины агууламж өндөртэй мах хэрэглэх шаардлагагүй. Уургын агууламж өндөр, шүүслэг, зөөлөн мах хэрэглэх хэрэгцээ шаардлага бий болоод байна. Үүнийг хангахад бидний судалгааны дүнд гаргасан мах бүрэн нийцэж байгаа.

-Хонийг нас гүйцтэл маллах, 7 сар хүртэл тэжээх хооронд эдийн засгийн маш их зөрүү гарна. Энэ зардлыг тооцож үзсэн үү?

-Бидний Сар шинийн баяраар ширээн дээрээ тавьдаг ууцны хонийг бий болгох хүртэлх зарцуулах бэлчээрийн ургамлыг хэмжээг судалж үзсэн. Боодолтой өвсөөр үнэлэхэд нэг хонийг хурганаас эхлээд ууцны хонь болгоход 960 мянган төгрөгийн тэжээлийн зардал гарч байна. Үүн дээр 4-5 жил хариулсан хариулга, маллагааны зардлыг нэмж тооцвол 1 сая төгрөгөөс нэлээн илүү зардал гарахаар байгаа юм. Бидний Хурга махлуулах арга бол эх хонинд хоногт 250 грамм тэжээлийг 45 хоногийн хугацаанд өгнө гэвэл нэг хонинд 10 гаруй килограмм тэжээл ногдож байгаа. Үүний зах зээлийн өнөөгийн үнэлгээ нь 13-14 мянган төгрөг болно. Ингээд хурганы амьдралын тэн хагас буюу дөрвөн сар орчим хүртэл сүүгээр бойжуулна. Үлдсэн хугацаанд буюу дөрвөн сар орчимд бэлчээр ашиглана. Энэ дөрөвхөн сарын хугацаанд хурга юу идэж шалих вэ. Ингээд бодохоор эдийн засаг, бэлчээр ашиглалтын хувьд өдөр шөнө шиг ялгаатай. 

-Малчдад ирэх бодит үр өгөөжийг хэрхэн үнэлсэн бэ? 

-1000 малтай Дондог гуай жилд 28.6 сая төгрөгийн борлуулалт хийдэг. Харин бид тав дахин бага буюу 200 эм хонь маллах тооцоо гаргасан. Ингэхдээ 15 орчим хувийг нь сүрэг сэлбэх төлөөр авч үлдэнэ. Үлдсэнийг эр, эм гэлтгүй борлуулахад 36 сая орчим төгрөгийн орлоготой болно. Тэгэхээр 6-7 сая төгрөгийн илүү борлуулалт хийх боломжтой. Нэгдүгээрт, эдийн засгийн хувьд илүү үр өгөөжтэй байна. Хоёрдугаарт, байгаль орчин талаасаа 1000 хонь бэлчих талбайд 200 хонь бэлчинэ гэдэг нь бэлчээрийн хангамж, нөхөн сэргэлтэд маш их эерэг үр нөлөөтэй. Хоёрдугаарт, 1000 хонь хариулах, 200 хонь хариулах хөдөлмөр зарцуулалт мөн их ялгаа гарна. Гэх мэтчилэн их үр дүнтэй төслийг Адапт төсөл, Бодлого судлалын төвтэй хамтран хэрэгжүүлсэн байгаа. 

-Нэг хурга 45 кг хүртэл жинд хүрэх боломжтой гэж тооцоолсон байх нь 

-Хурганы амьдын жин 50.5 килограмм хүрсэн. Гулууз нь 18-23 килограмм хүрсэн нь өнөөгийн зах зээлд нийлүүлэгдэж байгаа нас гүйцсэн хоньтой адилхан байна гэсэн үг. 

Хурганы махаа экспортлох "мөрөөдөл" биеллээ олох боломж

Сүхбаатар аймгийн Түвшинширээ сумын Дэлгэрхангай малчдын бүлгэмийн ахлагч Н.Түмэнбаяр Адапт төслийн Хурга махлуулах загварыг 2023 оноос хэрэгжүүлсэн байна. Ингээд 2024 оны есдүгээр сард хургаа жинлэхэд амьдын жин 40-45 килограмм хүрчээ. Харин энгийн хурганы жин 30-35 килограмм татсан байна. Өөрөөр хэлбэл, махлуулсан хурга дунджаар 10 килограммаар илүү байсан гэдгийг онцолж байна. Эндээс харахад бэлчээрийн доройтлыг зогсоож, малчдын орлогыг нэмэгдүүлэх нэг гарц бол Хурга махлуулах загвар юм. Энэ аргаар бэлчээрийн ачааллыг бууруулж, элдэв тарилгагүй, чанартай махаар дотооддоо төдийгүй гаднын зах зээлд нийлүүлэх боломж бидэнд байна. Хэрэв төр, хувийн хэвшил, малчдын хамтын ажиллагаагаар экспортын сүлжээг бий болгож чадвал Монгол хурганы мах дэлхийн зах зээлд нэрийн бүтээгдэхүүн болох орон зай нь ч байж болох юм. Ялангуяа дэлхийн махны хэрэглээний чиг хандлага өөрчлөгдөж, хүмүүс өөх тос багатай, эрүүл мэндэд ээлтэй бүтээгдэхүүн сонгох болсон энэ үед хурганы махаа экспортлох бидний "мөрөөдөл" биелэх боломж байж мэдэх юм. 

Хурга махлуулах загвар: 

 -2023 оны аравдугаар сард эх хонийг сонгон тухайн орон нутагт зохицсон махны чиглэлийг сайн чанарын хуц нийлүүлэн хээлтүүлнэ, 

-2024 оны гуравдугаар сард эр хургатай 100 хонийг тэжээх зориулалтаар 1.9 сая төгрөгийн өртөг бүхий жилбэ сайжруулах 1.1 тонн багсармал тэжээл нийлүүлжээ. 

-2024 оны гуравдугаар сард төллөсөн эр хургатай 100 эх хонийг хоногт 250 грамм тэжээлээр 45 хоногийн хугацаанд тэжээж, жилбэтүүлсэн байна. 

-2024 оны долоодугаар сарын сүүлээр хургыг эхээс нь салгаж, сайн бэлчээрт оторлох 

-2024 оны Аравдугаар сарын 15 орчимд нядалгааны жинд хүрсэн байна.  

 

Уур амьсгалын ногоон сангийн санхүүжилтээр МУ-ын Засгийн Газар болон НҮБ-ын Хөгжлийн Хөтөлбөр хамтран хэрэгжүүлж буй “Монгол орны хөдөөгийн иргэдийн уур амьсгалын өөрчлөлтөд дасан зохицох чадамж болон эрсдэлийн менежментийг боловсронгуй болгох нь” (АДАПТ) төслийн хүрээнд “УАӨ-ийн сурвалжлагчдын корпус”-ын гишүүдийн дунд зохион байгуулагдсан “Бэлчээрийн тогтвортой менежмент, сайн туршлагыг хэрэгжүүлэх замаар уур амьсгалын өөрчлөлтөд дасан зохицож буй монгол малчид” сэдэвт бүтээлийн уралдаанд зориулан бэлтгэв.

 

Б.Номин